’t Lijkt allemaal zo zinloos

Herhaling boeit me. Sinds ik op aanraden van Willem Jan Otten Groundhog Day zag, kijk ik vaker naar films waarin mensen terug mogen of moeten in de tijd; om dingen recht te zetten. Zo zag ik The Last Day of Summer en Naked (beiden niets-om-het-lijf-films) en gisteren dan eindelijk When We First Met van Ari Sandel. Afgezien van het nietszeggende van deze films valt me op dat het thema van de herhaling telkens weer op een andere manier wordt uitgewerkt en ook tot nieuwe inzichten leidt. Ik heb dan ook niets met de interpretatie van herhaling zoals Nietzsche die geeft (die zegt – heel kort door de bocht: eigenlijk is er niets nieuws onder de zon en herhalen we alleen wat eerder al vele malen heeft plaatsgevonden).

Zo oud als de wereld

Toegegeven: het verhaal over het verlangen naar herhaling zal zo oud als de wereld zijn en ik ken er vele varianten van. Het verlangen naar herhaling vind je in de Bijbel bijv. uitdrukkelijk terug in het verhaal over Lazarus die na zijn dood “rust aan het hart van Abraham”. De rijke man, die vanuit het dodenrijk toekijkt, verzucht uiteindelijk: “Stuur Lazarus alstublieft naar het huis van mijn vader, want ik heb nog vijf broers“. En je hoort hem denken: dan kan recht worden gezet wat ik in m’n leven heb laten liggen. Maar Abraham gelooft niet in zo’n missie, want “als ze niet naar Mozes en de profeten luisteren, zullen ze zich ook niet laten overtuigen als er iemand uit de dood opstaat”. Zo. Dat is duidelijk. Eenmaal gepasseerde stations worden niet meer aangedaan; omdat het zinloos is om er opnieuw te passeren.

Herhaling is zinloos

Eigenlijk is dat ook ten diepste de boodschap die J.P. Sartre telkens opnieuw in zijn novellen en toneelstukken uit: De teerling is geworpen; terugkeer naar de aarde – vanuit een leven na de dood – heeft geen enkel nut; omdat er toch niets zal veranderen. Of: Tussen de raderen; het ene regime volgt na het andere, maar uiteindelijk is het allemaal één pot nat en verandert er niets. Alles herhaalt zich zonder enig nut. Hoewel de stukken boeien en heerlijk weglezen zijn ze nogal ontmoedigend. Het is allemaal nutteloos. Het heeft allemaal toch geen enkele zin of effect.

Offer doorbreekt herhaling

De boodschap van Groundhog Day was anders. Ook daarin gaan we met Phil Connors door een dodenrijk heen (in de woorden van Willem Jan Otten op pag. 118vv van Droomportaal: door de hel heen). Maar door die hel heen ontdekken we dat het niet zinloos is. Met Phil ervaren we wat het is om een offer te moeten brengen om uit de hel van de eeuwige wederkeer of herhaling verlost te worden. Maar: zinloos is het niet, want verlossing volgt. In The Last Day of Summer en in Naked ligt dat er – hoe kan het vaak ook anders in Hollywood – te veel lagen dik bovenop. De kopie van een origineel ziet er vaak slechter uit dan het origineel; hoewel dat ook anders kan. Als je Groundhog Day hebt gezien, kun je The Last Day of Summer en Naked achterwege laten.

When We First Met is anders

Hoewel When We First Met verder als Romantic Comedy door het leven gaat (waar je niet eens om kunt lachen), geldt de stelling over bijv. Naked niet voor deze laatste film. Om meerdere redenen geeft When We First Met een waardevolle twist aan het genre van de herhaling-om-dingen-recht-te-kunnen-zetten. In elke cyclus ontwaakt Noah op dag 1 in 2014 en ontwaakt hij opnieuw op diezelfde dag in 2017; waar hij wordt geconfronteerd met de keuzes die hij in 2014 heeft gemaakt. Je verbaast je met Noah over wat er in die drie jaar is gebeurd en beseft dat hij er geen invloed meer op heeft; machteloos en met lege handen staat. In die zin bevestigt When We First Met wat Abraham en Sartre al beseften: herhaling heeft geen zin. We hebben er toch geen invloed op.

Herhaling stopt waar opnieuw begonnen mag worden

En dan volgt de geniale ontknoping van de film die me herinnerde aan De alchemist van Paulo Coelho. Zoals de herder in dat boek op zoek gaat naar een schat in Egypte, zo gaat Noah terug in de tijd; om beiden te ontdekken dat de schat al voor handen was; dat ze veel dichter bij huis hadden moeten zoeken en alleen daar gevonden zouden hebben.

Herhaling is inderdaad zinloos. Als thema voor een film kan het tot verschillende inzichten leiden, maar van herhaling moeten we het niet hebben; is telkens opnieuw de boodschap; van de Bijbel, van Nietzsche, van Sartre, van Coelho, van Harold Ramis (de regisseur van Groundhog Day) en nu ook weer van Ari Sandel. Maar na de herhaling volgt toch telkens een ander inzicht. In het dodenrijk lijken de kaarten toch echt geschud, maar hier beneden kan het blijkbaar toch nog anders; door offers te brengen (in Groundhog Day) of door bewust uit de herhaling te stappen, door je niet mee te laten slepen door teleurstellingen die het leven ook voor je in petto heeft en nieuwe keuzes te maken.

Hoopvol realisme

When We First Met is een typisch voorbeeld van een verhaal waarin herhaling zinvol wordt doorbroken. Noah beseft in dit verhaal dat het anders kan; dat een verhaal zich niet volgens vastgelegde patronen hoeft te herhalen. Eindelijk beseft hij dat rijkdom (in dit geval liefde) zonder herhaling voor het grijpen ligt; voor degenen die het willen zien.

We mogen opnieuw beginnen; is de boodschap van When We First Met. Dat doen we niet door eindeloos en in verschillende varianten hetzelfde te herhalen. Eenmaal gemaakte keuzes mogen vandaag worden herzien. Waar verhalen doodlopen, hoeven we niet bij de pakken neer te zitten (of liederlijk en kotsend van ellende boven een wc-pot te gaan hangen). Vandaag mogen we beginnen aan een nieuw verhaal en de consequenties van een vorig verhaal laten voor wat ze zijn. Want dit nieuwe verhaal kan anders eindigen dan het vorige.

Je mag – met andere woorden – hoopvol realistisch verder leven. Het nieuwe verhaal dat we vandaag beginnen leidt misschien tot nieuwe teleurstellingen, maar je mag eraan beginnen in de hoop dat het morgen anders kan uitpakken dan gisteren.