Robert Duvall – zondebok of rechtvaardige?

Met ‘The Apostle‘ van Robert Duvall (die zelf de prachtige hoofdrol speelt) bekeek ik gisteren wat mij betreft een bijzondere film die via verschillende invalshoeken tot nadenken stemt. Het verhaal begint wat rommelig, waardoor het in het begin niet helemaal lukt om de aandacht erbij te houden. Maar vanaf het moment dat Sonny een honkbalknuppel oppakt tot het einde van de film ontspint zich een mooi verhaal over een prediker die de naam van Jezus van de daken schreeuwt, daar niet naar leeft en die dat als Apostle E.F. probeert te verbergen.

Apostle E.F. blijkt echter als Sonny een moord te hebben gepleegd en vroeg of laat komen mensen dat te weten of vinden ze uit waar hij zich bevindt. Als prediker beweegt hij mensen en weet hij te verbinden. Nadat hij mensen samen heeft gebracht in een klein kerkje weet hij een troublemaker (naamloos en daarom op imdb.com dan maar zo genoemd) te ontdooien. Blank en zwart, monteur en radio reporter, troublemaker en lover; hij weet ze in korte tijd met elkaar te verenigen, maar moet hen direct ook weer loslaten.

Er blijft een hele hoop steken van het verhaal. Hoe kan het bijvoorbeeld bestaan dat de één (de vrouw van Sonny) vreemd gaat en toch blijft voorgaan in een gemeente, waar de ander als oprichter wordt verstoten en iemand vermoordt? Hoe kan het dat Sonny niet leert van de honkbalknuppel en op de vuist gaat met de troublemaker? En dan die preekstijl; met Jezus voor en Jezus na? Wat is de inhoud van zijn verhaal? En hoe wordt dat in vredesnaam aan de Bijbel ontleend?

Toch merk je dat Apostle E.F. in de loop van de film tot inkeer komt: ik heb het niet goed gedaan. Ik ben de levens van anderen die mij in de weg stonden binnen gedenderd en heb hen opzij geschoven. Ik vroeg me niet af of zij op mij zaten te wachten. Ik vroeg me niet af wat zij wilden; zolang ze maar deden wat ik wilde. Maar langzaamaan gaat hij rekening met die mensen houden. Nadat hij de één bedrogen heeft, biecht hij juist bij hem zijn echte verhaal op. En de monteur (Sam) die dat verhaal opvangt, sluit hij later in de armen en hij vergeeft hem.

Tenminste: in de film is Sam één van degenen die Apostle E.F. aangegeven zou kunnen hebben bij moordzaken. Sam is een simpele, ongecompliceerde jongen die lang niet alles begrijpt, maar verwondert om zich heenkijkt; maar die dus ook weet dat Apostle E.F. mogelijk een moord heeft gepleegd. Kon hij niet met die wetenschap leven en heeft hij gebeld? Of is het zijn vrouw die er niet mee kan leven dat Sonny als Apostle E.F. verder leeft in vrijheid terwijl haar vriend ondertussen dood is? Gaat het aan het einde van de film met andere woorden om wraak (en zou je Apostle E.F. dus als een zondebok kunnen zien) of gaat het om gewetenswroeging (en zou je zowel Sam als Apostle E.F. als rechtvaardige kunnen zien)?

Apostle E.F. beseft dat hij zal moeten boeten voor wat hij deed; ondanks de spijt die hij daarover ondertussen heeft. Is Apostle E.F. overigens de rechtvaardige, zoals ik hem nu probeer te zien? Is hij echt anders dan Sonny? Hij dendert toch nog steeds een vrouwenleven binnen zonder rekening te (willen) houden met haar bedenkingen? Hij gaat toch nog steeds op de vuist met de troublemaker? Nee, wat dat betreft kun je hem nauwelijks vergelijken met Jezus die als een zondebok voor Azazel buiten de legerplaats werd gedreven om voor de zonden van het volk (Leviticus 16) aan een schandelijk hout te sterven. Nee, Apostle E.F. is wat dat betreft het tegendeel van Jezus; hoe vaak hij Diens naam ook in zijn mond neemt. Maar sociologisch gezien is er volgens René Girard met een zondebok natuurlijk veel meer aan de hand dan op het eerste gezicht lijkt. De één wordt als zondebok aangewezen, zodat de anderen verder kunnen leven alsof er niets veranderd is. En als hij inderdaad door zijn vrouw is aangegeven (mijn eerste vermoeden nadat Apostle E.F. na het telefoontje is opgepakt), wijst veel op dat sociologisch mechanisme. En nu dat mechanisme op tafel ligt lijkt mij de vraag gerechtvaardigd of de straf voor een bekeerde Sonny wel genoegdoening zal geven voor de dood van de ander. Is de woede van de vrouw nu wel bekoeld? Kan zij nu met een goed gevoel gaan slapen, omdat zij eindelijk gelijk gekregen heeft? Ik geloof er niets van. De dood – weet ik uit ervaring – is zo ingrijpend en plaatst alles – ook wraak lijkt mij – in een heel ander licht (of duister). A.F.Th. van der Heijden toont dat met zijn ‘Tonio‘ nog maar weer eens aan: na de dood staar je in een zwart gat of sta je aan de rand van een afgrond!

Afgezien van het mechanisme van de zondebok (als de één dood is, mag de ander niet meer van het leven kunnen genieten of moet hem dat onmogelijk mogelijk worden gemaakt) beseft Apostle E.F. of Sonny maar al te goed dat hij heeft gezondigd en dat hij vergeving nodig heeft. Sterker nog: zelfs na die vergeving weet hij wat gaat komen: straf. En hij aanvaardt het met open armen en slaat zelfs daar opnieuw een slaatje uit. Voor zichzelf of voor Jezus?